Wczesna chrystianizacja środkowego Powiśla i Radomia.

Początek dziejów Radomia sięga IX w., kiedy to nad rzekę Mleczną przybyli pierwsi osadnicy. Pod k. X – na pocz. XI w. zostali oni podporządkowani piastowskiej organizacji państwowej, która od 966 r. należała do zachodnioeuropejskiej cywilizacji chrześcijańskiej. Nowa religia monoteistyczna typowa dla wczesnych struktur państwowych zastąpiła starą wiarę politeistyczną, nazywaną pogańską lub przedchrześcijańską, charakterystyczną dla ustroju plemiennego. W znaleziskach archeologicznych przemiany religijne manifestują się porzuceniem pogańskich sanktuariów w postaci kamiennych kręgów sytuowanych na szczytach samotnych gór, kamiennych kopców ofiarnych, drewnianych świątyń-kącin, ciałopalnego rytuału pogrzebowego, zbiorowych grobów kurhanowych i niewielkich figurek symbolizujących bóstwa słowiańskie oraz różnego rodzaju przedmiotów o znaczeniu magicznym (brzęczących i amuletów zwierzęcych). Chrześcijaństwo przyniosło nowy wymiar swojej religii. W świetle źródeł materialnych są to: kościoły i klasztory, a w zakresie zwyczajów pogrzebowych praktyka chowania zmarłych niespalonych w grobach pojedynczych. Przemiany religijne na X/XI w. miały charakter rewolucyjny w głównych centrach państwowych i kościelnych (np. Gniezno, Poznań, Kraków). Na prowincji (w pertynecjach) przebiegały one z pewnym opóźnieniem, ale też dość radykalnie. W ten drugi nurt kształtowania się nowej wiary wpisuje się Radom i ziemie środkowego Powiśla. W przypadku Radomia jednoznacznym dowodem wyznawania nowej wiary jest cmentarzysko odkryte w pobliżu grodziska. Wykazuje ono główne cechy chrześcijańskiego rytuału pogrzebowego, ale też dostrzegalne są na nim przejawy praktyk starej religii pogańskiej. Trudno jest stwierdzić, czy nowa wiara do końca wynikała ze świadomych przekonań światopoglądowych wczesnośredniowiecznych mieszkańców znad Mlecznej, czy tkwili oni w tym względzie jeszcze głęboko w tradycji przodków.

Osobliwością Radomia jest kościół pod wezwaniem św. Piotra. Kwestia dotyczy jego lokalizacji, wyglądu i datowania. Problematyki tej nie rozwirują do końca ani źródła pisane, ani archeologiczne. Świątynia jest identyfikowana z najstarszą w mieście na podstawie jej patrocinium. W źródłowych pisanych jest wymieniana w XIII w., co raczej wskazywałoby na jej późną metrykę, analogiczną do kościołów w Skrzynnie, Skrzyńsku i Żarnowie oraz pierwszych założeń klasztornych (benedyktyńskiego w Sieciechowie, cysterskiego w Wąchocku i Sulejowie oraz bernardyńskiego w samym Radomiu). Istnieje te pogląd, że na przełomie XVIII i XIX w. była ona kaplicą cmentarną.  Trzeba mieć nadzieję, że prowadzone ostatnio wnikliwe analizy archeologiczne wyników badań wykopaliskowych na grodzisku doprowadzą do konstruktywnej dyskusji na ten temat. Badając problem wczesnych kościołów na środkowym Powiślu zdawać sobie też sprawę z aspektu niezaprzeczalnej ich wartości jako źródła wiedzy o architekturze poźnoromańskiej i wczesnogotyckiej - zagadnieniach słabo jeszcze rozpropagowanych w literaturze przedmiotu. 

Dewocjonalia chrześcijańskie w Radomiu reprezentuje zaledwie jeden zabytek, ale za to o unikatowym charakterze. Jest to mały krzyż relikwiarzowy, typowy dla wiernych kościoła prawosławnego. Na ziemiach piastowskich enkolpiony należą rzadkich znalezisk. Łączy się je z przemieszczaniem się wyznawców chrześcijaństwa wschodniego. W przypadku Radomia hipoteza ta znajduje uzasadnienie w położeniu tego ośrodka przy ważnym szlaku komunikacyjnym ciągnący się między centrum państwa piastowskiego z Kijowem na Rusi.

Na obecnym etapie badań wydaje się, że proces chrystianizacji środkowego Powiśla był dość intensywny i wieloaspektowy, a Radom był jednym z jego ogniw.

Joanna Kalaga

Muzeum Jacka Malczewskiego w Radomiu, Mazowiecki Wojewódzki Konserwator Zabytków, Delegatura w Radomiu oraz Zespół Naukowy do Badań Dziejów Radomia zapraszają na wykład profesor Joanny Kalagi z Uniwersytetu Warszawskiego pt. Wczesna chrystianizacja środkowego Powiśla i Radomia.

Spotkanie z cyklu Skarby i tajemnice Piotrówki odbędzie się 9 grudnia o 12.00 w gmachu głównym Muzeum Jacka Malczewskiego w Radomiu, Rymek 11.