Facebook YouTube
  • 20-11-2013

    Wystawa "Sarmacki skarb"

    20 listopad 2013

    Wystawa

    W 2013 r. minęły dwie okrągłe rocznice związane z Trybunałem Skarbowym: 400 lat

    od jego powołania i 250 od ostatniej sesji. Po raz pierwszy w kraju została uroczyście

    przypomniana koronna instytucja sprawiedliwości, która przez prawie 150 lat obradowała na

    radomskim zamku.

    Muzeum im. Jacka Malczewskiego w Radomiu, jako współorganizator obchodów podjęło

    się organizacji wystawy, która przybliży współczesnemu widzowi ten zapomniany, a ważny

    epizod w historii Rzeczypospolitej i naszego miasta.

    Ekspozycja muzealna została zorganizowana kilkaset metrów od nieistniejącego już

    zamku, w którym odbywały się sesje Trybunału przez cały czas jego urzędowania i gdzie

    przechowywano akta trybunalskie. Akta wywożone po każdych obradach do Warszawy,

    spłonęły w czasie powstania warszawskiego jako część zbiorów Archiwum Akt Dawnych.

    Do dzisiaj zachowały się tylko fragmentaryczne pozostałości dokumentów, przechowywane

    w różnych archiwach, bibliotekach i muzeach. Nie powstała ikonografia ukazująca Trybunał

    Skarbowy i Radom w tym czasie, dlatego też przedstawienie pełnej działalności Trybunału

    Skarbowego jest niemożliwe.

    W czasie przygotowań do wystawy korzystaliśmy ze źródeł i nielicznych opracowań

    dotyczących Trybunału Radomskiego, oraz z liczniejszych opracowań dotyczących

    Trybunału Koronnego. Zasady funkcjonowania obu instytucji były podobne, różnice polegały

    na zakresie kompetencji.

    Powstanie Trybunału Skarbowego wiąże się z kontrolą skarbu państwowego przez Sejm.

    W 1590 r. sejm rozdzielił skarb królewski od państwowego. Skarb państwowy składał się z

    części królewszczyzn i starostw. Główny dochód publiczny przynosiła kwarta z tych dóbr

    zwana skarbem rawskim. Stały dochód państwowy dawały: cła, które przy rozdziale skarbu

    zostały przy państwie; mennice państwowe; pogłówne: żydowskie, tatarskie i chrześcijańskie;

    hiberna – opłata z dóbr królewskich i kościelnych na „chleb zimowy” dla wojska i od 1717

    r. podatek od duchowieństwa i szlachty „subsidum charitativum”. Niestałym dochodem

    publicznym były różnego rodzaju jednorazowe podatki zatwierdzane przez sejm w wysokości

    zależnej od potrzeby wojennej. Podatki zwane poborem zbierali poborcy wybierani przez

    sejm i sejmiki.

    Za wyjątkiem hiberny, którą początkowo dysponował hetman wielki koronny, a potem

    komisja hibernowa we Lwowie, skarbem publicznym zarządzał podskarbi wielki koronny i

    podlegli mu szafarze delegowani do tej funkcji przez sejm i sejmiki.

    Prawie cały dochód państwowy przeznaczony był na utrzymanie wojska i systemu fortyfikacji

    obronnych. Z pozostałej części dochodu opłacani byli urzędnicy i wydatki na delegacje

    zagraniczne.

    Nadzór nad prawidłowym ściąganiem dochodu i zgodnym z prawem wydatkowaniem

    publicznych pieniędzy sprawował sejm z ramienia którego działał Trybunał Skarbowy.

    Trybunał kontrolował i rozliczał poborców, rozpatrywał roszczenia finansowe wojska,

    rozstrzygał spory pomiędzy podskarbim a poborcami, skargi na rabunki wojskowe, skargi

    cywilów na wojsko i odwrotnie, skargi na poborców.

    Przedstawienie rozległego tematu Trybunału Skarbowego, dotykającego historii ustroju,

    skarbowości i wojskowości, było zadaniem dość trudnym, ale staraniem naszym było

    zaprezentowanie go w sposób możliwie atrakcyjny, dostarczający nie tylko wiedzy

    historycznej, ale i doznań artystycznych.

    Wystawa została podzielona na trzy części przedstawiające: instytucję Trybunału

    Skarbowego, wojsko i historię polskiego pieniądza obejmującego czasy od Zygmunta III

    Wazy po Augusta III Sasa.

    W części pierwszej przestawiono instytucję Trybunału Skarbowego głównie poprzez sylwetki

    osobistości trybunalskich i dokumenty dotyczące działalności tej instytucji.

    Wystawę rozpoczyna dokument Ordinatio Ivdicior:Tribunal Radom z 1614 r. powołujący

    Trybunał Koronny Skarbowy. Wśród zaprezentowanych dokumentów są: uchwały sądu

    głównego Trybunału Skarbowego Radomskiego z lat 1717-1727, akta Komisji Generalnej

    Radomskiej z listą deputatów wyznaczonych na sejmie lubelskim w 1705 r., księgi

    metrykalne kościoła farnego Radomiu z nazwiskami prezydentów i marszałków trybunału,

    coroczne kosztorysy z utrzymania fortyfikacji kresowych oraz dokument wystawiony przez

    podskarbiego Bogusława Leszczyńskiego w 1658 r., polecający wypłatę zalęgłego żołdu

    chorągwi Dziewanowskiego.

    Każdy Trybunał rozpoczynał się uroczystą mszą świętą odprawianą w kościele pw. św. Jana

    Chrzciciela. Zachowało się kazanie wygłoszone podczas Trybunału Skarbowego w 1692

    r. Prezentujemy konstytucje sejmowe wyznaczające terminy obrad Trybunału Skarbowego

    z nazwiskami deputatów i określeniem głównego problemu, jakim miał się zajmować

    najbliższy trybunał, np. w 1613 r. miał przebadać pobór podatków z lat 1609-1612; w 1674

    r. osądzić nieobecnych pod Chocimiem w 1673 r. Przez kilka lat po „wiktorii wiedeńskiej”

    trybunał zajmował się wypłatą pieniędzy należnych za udział w kampanii 1683 r.

    W galerii portretowej przedstawiono podskarbich wielkich koronnych, którzy jako

    najwyżsi urzędnicy zajmujący się skarbem państwowym, kontrolą finansów publicznych i

    zwierzchnictwem nad mennicami państwowymi, byli obowiązani do obecności w Trybunale

    Radomskim. Prezentujemy portrety m.in. Jana Andrzeja Morsztyna (podskarbiego w latach

    1668-1685), Marka Matczyńskiego (1682-1692), Hieronima Augustyna Lubomirskiego

    (1692-1702), Jana Ansgarego Czapskiego (1738-1742), który wcześniej był dwukrotnie

    deputowany z województwa chełmińskiego.

    Z racji pełnionego urzędu na sesje do Radomia przyjeżdżali również marszałkowie nadworni.

    Na wystawie prezentujemy portrety m.in. Jerzego Augusta Mniszcha (marszałka nadwornego

    1773-1775), Jerzego Sebastiana Lubomirskiego (1650), Łukasza Opalińskiego (1650-1662).

    Deputaci do Trybunału Skarbowego wybierani byli spośród senatorów i posłów. Od 1667

    r. zamiast posłów sejmowych wybierano deputatów z sejmików, a od drugiej połowy

    XVII w. deputatów wybierało również wojsko. Przedstawicieli w trybunale miało także

    duchowieństwo. Deputaci nie byli zawodowymi sędziami. Na ogół wybierani byli działacze

    sejmowi i sejmikowi, którzy w różnych komisjach zajmowali się sprawami skarbowymi,

    gospodarczymi i wojskowymi. Wszyscy deputaci mieli doświadczenie wojskowe i często

    duże zasługi wojenne. Deputaci składali przysięgę w Radomiu. Przysięgali sądzić uczciwie,

    sprawiedliwie, bez przyjmowania korzyści materialnych i obietnic przyszłych zaszczytów.

    Obradowali przez sześć tygodni, codziennie od godziny16 do 22.

    Wśród deputatów byli m.in. Marek Radoszewski podkomorzy wieluński deputat w 1620

    r.; Prokop Lipski, pisarz ziemski kaliski- deputat z województwa kaliskiego w 1628 r.;

    Marcin Kątski, wojewoda kijowski, general artylerii- deputat z senatu w 1690 r.; Franciszek

    Lubomirski- deputat w 1693 r.; Jan Tarło, wojewoda lubelski, dwukrotnie deputowany w

    1717 r. i 1726 r.; Stanisław August Poniatowski, pułkownik regimentu łanowego (później

    król)- deputat z ziemi łomżyńskiej w 1752 r.

    Trybunał Skarbowy wzorem Trybunału Koronnego miał swojego marszałka i prezydenta.

    Marszałek wybierany był przez wszystkich deputatów, przewodniczył sesjom sądowym,

    czuwał, by trybunał rozpatrywał sprawy właściwie i sądził sprawiedliwie. Dbał o powagę

    Trybunału i jego bezpieczeństwo, sprawował kontrolę nad wojskiem przydzielonym do

    ochrony trybunału i deputatów. Atrybutem sprawowanej władzy była laska marszałkowska.

    Niestety, nie zachowała się wymieniona przez Jana Lubońskiego w Monografii historycznej

    miasta Radomia laska marszałka Antoniego Lubomirskiego, którą ufundował marszałek

    wielki koronny Franciszek Bieliński z 1743 r. Przechowywana ona była w skarbcu klasztoru

    ojców bernardynów w Radomiu.

    W galerii portretów marszałków Trybunału Skarbowego przedstawiamy m. in. Wacława

    Rzewuskiego- marszałka w1731 r., który wielokrotnie przyjeżdżał do Radomia jako pisarz

    polny, później jako hetman polny koronny; Stanisława Chomętowskiego - marszałka w

    1725 r., który był w Radomiu jako deputat w 1717 r. i jako hetman polny koronny; księcia

    Antoniego Benedykta Lubomirskiego - marszałka w 1743 r. i deputata w latach 1744 -1746,

    Franciszka Bielińskiego – marszałka w 1728 r. i marszałka nadwornego (1732-1742).

    Prezydentem Trybunału Skarbowego był biskup wyznaczany przez duchowieństwo. Jego

    obowiązkiem było uczestniczenie w posiedzeniach trybunału i obrona interesów kościoła na

    forum trybunalskim.

    Prezentujemy portrety m.in. biskupa krakowskiego Felicjana Konstantego Szaniawskiego

    - prezydenta w latach 1718-1719, biskupa płockiego Stanisława Andrzeja Załuskiego -

    prezydenta w 1733 r.; biskupa krakowskiego Jana Aleksandra Lipskiego, deputata w 1737

    r.- prezydenta w 1738 r., biskupa warmińskiego Adama Grabowskiego - prezydenta w latach

    1743-1744, z którym wiąże się fundacja figury św. Jana Nepomucena przed kościołem

    farnym w Radomiu.

    Ilustracją obrad trybunału jest obraz Romana Szwojnickiego Sejmik szlachecki oraz

    powiększenia fotograficzne scen sejmikowych i typów szlachty Piotra Norblina. Również

    przekonująco przestawia obrady rysunek Władysława Barwickiego Sąd trybunalski.

    W części drugiej wystawy prezentujemy wojsko.

    Trybunał radomski spełniał ważną dla Korony funkcję skarbowo-wojskową w trudnym dla

    Rzeczypospolitej XVII i XVIII w.

    Wiek XVII był dla Polski czasem licznych wojen, zarówno obronnych jak i zaczepnych,

    ze Szwecją, Rosją i Turcją. Kresy południowe nękane były ciągłymi najazdami Tatarów

    krymskich. Dochodziło również do niepokojów wewnętrznych: w Koronie wywołanych

    rokoszami antykrólewskimi, które dwukrotnie zakończyły się walkami bratobójczymi, a

    na Ukrainie wywołanych powstaniami kozackimi, które trwały z różnym natężeniem przez

    cały wiek XVIII. W pierwszym dziesięcioleciu XVIII w. częściowo na ziemiach polskich

    toczyła się wojna północna. W polityce wewnętrznej konflikt Augusta II z konfederatami

    doprowadził do wojny domowej zakończonej w 1717 r., a na początku lat 30. XVIII w.

    toczyła się wojna o tron zwolenników Stanisława Leszczyńskiego i Augusta III.

    Zaangażowane w wojny wojsko było nieregularnie opłacane, co doprowadzało do licznych

    rozbojów oraz grabieży i mogło spowodować trudną do opanowania sytuację w kraju.

    Dlatego też sprawy zaległego żołdu były głównym problemem, który rozstrzygany był w

    Radomiu. Od drugiej połowy XVII w. trybunał sądził również spory wojskowe dotyczące np.

    braku awansu czy niesłusznej degradacji. Do Radomia przyjeżdżali hetmani koronni, pisarze

    polni i liczne delegacje wojskowe, aby rozliczyć się z otrzymanych dochodów i wydatków.

    Na wystawie zaprezentowane zostały portrety wojskowych oraz broń będąca na wyposażeniu

    armii w XVII i XVIII w. Na uwagę zasługują portrety hetmanów i pisarzy koronnych, m.in.

    Marcina Kalinowskiego - hetmana polnego od 1646 r.; Stanisława Rewery Potockiego -

    hetmana polnego od 1652 r., hetmana wielkiego od 1654 r.; Feliksa Potockiego, deputata

    w 1673 r. - hetmana polnego od 1692 r., hetmana wielkiego od 1702 r.; Adama Mikołaja

    Sieniawskiego - hetmana polnego od 1702 r., hetmana wielkiego od 1706 r.; Michała

    Potockiego - pisarza polnego od 1686 r. i deputata z senatu w 1717 r. i 1736 r.; Stefana

    Koniecpolskiego - hetmana polnego od 1618, hetmana wielkiego od 1632 r.; Jana

    Sobieskiego - hetmana polnego od 1666 r., hetmana wielkiego od 1668 r.; Jana Klemensa

    Branickiego - hetmana polnego od 1735 r., hetmana wielkiego od 1752 r.

    Wojsko tłumnie przyjeżdżające do Radomia w ogromnej większości pozostaje bezimienne,

    zostało zaprezentowane poprzez portrety anonimowych szlachciców w zbrojach, często z

    atrybutami władzy wojskowej w rękach.

    Armia polska w tym okresie składała się z dwóch autoramentów: narodowego, w skład

    którego wchodziła jazda lekka, pancerna i husaria oraz cudzoziemskiego, składającego się z

    głownie z piechoty, artylerii i dragonii. Armia narodowa zorganizowana była w chorągwie,

    a cudzoziemska na wzór zachodni w regimenty. W armii cudzoziemskiej służyli mieszkańcy

    Korony i Litwy, a tylko w niewielkiej części cudzoziemcy.

    Na wystawie prezentujemy uzbrojenie różnych formacji wojskowych. Uwagę zwraca

    husaria, elitarna siła armii polskiej. Była to ciężka jazda z charakterystycznymi skrzydłami

    przymocowanymi z tyłu do siodeł lub zbroi, ze skórami dzikich zwierząt narzuconymi na

    ramiona. W żadnej innej europejskiej armii to specyficzne uzbrojenie nie występowało.

    Charakterystyczne uzbrojenie przetrwało w symbolice wojska polskiego, tj. skrzydła

    czy krzyże kawaleryjskie z napierśników. Pokazujemy półpancerze husarskie z aplikacją

    krzyża kawaleryjskiego, szyszaki, koncerze, szable husarskie, pistolety oraz kopie skrzydeł

    husarskich, kopii i proporców.

    Wśród militariów są m.in. kolczugi, kirysy, zbroje kolczo-płytowe, bechtery i juszmany,

    chroniące głowę: misiurki, szyszaki: pappenheimery, turbanowe, hełm saperski.

    Broń biała to m.in: szable typu węgierskiego, tureckiego, zachodnioeuropiejskigo, szpady,

    jatagany, oraz przede wszystkim karabele.

    Broń palna to np.: pistolety, strzelby, arkebuzy, hakownice.

    Broń obuchowa np.: czekany, nadziaki, toporki, buławy i buzdygany pełniące również rolę

    atrybutów wojskowych. Broń drzewcową tj.: partyzany. Pokazujemy również łuki i strzały,

    rzędy końskie.

    W tej części wystawy tłem dla przedstawień militarnych są powiększenia Rokowania w

    Starym Targu T.Dollabelli z plafonów pałacu biskupiego w Kielcach. Wybraliśmy fragmenty

    ilustrujące różne rodzaje wojska za Władysława IV. Ilustracją wojsk za czasów saskich są

    fragmenty tapiserii Przegląd wojsk pod Zabułtowem za Augusta III.

    W trzeciej części wystawy pokazujemy monety, które były w obiegu w XVII i XVIII

    w., a także wagi, sakwy, skarbonki, beczki i skrzynie do przewożenia i przechowywania

    pieniędzy. W tej części pokazujemy również medale z epoki z wizerunkami władców

    począwszy od Zygmunta III Wazy do Augusta III Sasa, reprezentujących najwyższą władzę w

    Rzeczypospolitej.

    Wystawie towarzyszą odpowiednio wybrane teksty uzupełniające wiedzę o Trybunale

    Skarbowym, skarbowości, wojsku, pieniądzu .

    Staraliśmy się, aby dzieła sztuki prezentowane na wystawie nie tylko dokumentowały

    historię, ale też dostarczały wrażeń estetyczno - artystycznych.

    Postaci związane z trybunałem radomskim zostały zaprezentowane na charakterystycznym

    dla polskiego baroku portrecie sarmackim. Na portretach uwzględniono daty życia, tytuły,

    powiązania genealogiczne, pełnione godności i herby, podkreślając w ten sposób zasługi i

    wysoką pozycję społeczną portretowanego. Uwagę zwracają monumentalne całopostaciowe

    portrety magnatów: Hieronima Augustyna Lubomirskiego, Jerzego Sebastiana Lubmirskiego

    Józefa Wandalina Mniszcha i Jerzego Augusta Mniszcha, Tomasza Zamoyskiego. Wizerunki

    niektórych osobistości przedstawione są na portretach trumiennych, wśród nich jest portret

    Franciszka Rychłowskiego, kasztelana sandomierskiego i Marka Radoszewskiego, deputata

    na trybunał radomski w 1620. Portrety te malowano na blasze i ustawiano podczas pogrzebu

    w kościele, przy trumnie, jako jeden z elementów castrum doloris.

    Na wystawie prezentujemy ubiór polski, tj. żupan i kontusz przepasany ozdobnym pasem.

    Strój ten odzwierciedlał wschodnie gusta szlachty, na które wpływ miało sąsiedztwo Tatarów,

    Turków i narodów Wschodu. Orientalny rodowód mają również tkaniny, kobierce, dywany i

    pasy szlacheckie, wzorowane na wschodnim uzbrojeniu bechtery, juszmany, szable tureckie

    czy jatagany.

    Wystawę uzupełniają eksponaty zawiązane z podróżą, tj. kufry czy przenośne biurka –

    putyny, zegar powozowy, komplety sztućców podróżnych. Prezentujemy też przybory do

    pisania. Pobożność sarmacką zaznaczamy poprzez pokaz ryngrafów i szkaplerzy.

    W czasie trwania trybunału, w Radomiu przebywało liczne grono interesantów oraz

    okoliczna szlachta i ogromna rzesza różnego autoramentu wojska. Był to okres licznych

    spotkań towarzyskich, wymiany informacji, zabawy. Ilustracją tej część sarmackiej

    obyczajowości są znalezione na radomskim zamku liczne fragmenty szklanych flasz i

    kielichów z XVII i XVIII w. Na zaaranżowanym stole prezentujemy bogatą kolekcję talerzy,

    mis, kufli, kielichów, dzbanów, świeczników.

    Elżbieta Kwiecień

Pogoda

Newsletter

Bądź na bieżąco!

Zapisz się do naszego newslettera, a otrzymasz porcję najświeższych informacji

Nasi partnerzy